Ezgi Işık Şahin
Türkçeye birinci sefer çevrilen bu altı hikaye birçok vakit evlilik ekseninde kadın-erkek bağlantıları, burjuvazi ahlakı, aylaklık üzere temaları odağına alarak gerçekçi bir bakış açısıyla toplumsal yapıyı irdelemekte.
Natüralist akımın öncüsü olarak hacimli romanlarıyla tanıdığımız Émile Zola, asıl üslubunu evvel hikayeden uzun hikayeye, sonra uzun hikayeden romana giden bir süreçte yakalamıştır. Bu yazın sürecinde onun bilim insanı titizliğiyle kaleme aldığı klasikleşen yapıtlarının yanı sıra gazete ve mecmualarda yayımladığı uzunlu kısalı metinler de göze çarpar. Bu metinler natüralizmden çok gerçekçi bir bakış açısını yansıtırken kronolojiyi göz gerisi ettiğimizde “orta dönem” denilebilecek bir gelişim evresinin izdüşümü olarak kabul edilebilir. Gerçekten, onun Türkçeye birinci sefer çevrilen, ikinci cildinin yayımlanacağı müjdelenen bu derlemedeki uzun hikayeler ‘Madam Sourdis’, ‘Bay Chabre’ın Kabukluları’, ‘Olivier Bécaille’ın Ölümü’ ve ‘Jacques Damour’ başlıklarını taşır. Bu hikayelerde, karşımıza bir ideali yaşatma veya yaşama gayesiyle yola düşen karakterler çıkmaktadır. Lakin birçoğu yanlış yola sapar veya paha yargılarından, ahlaki tavırlarından, zaaflarından ötürü hayatlarının seyri beklenmedik biçimde gelişir. Müellif, işte bu beklenmedik seyri birçok vakit ironik bir üslupla, tarafsız, gerçekçi bir bakış açısıyla anlatır ki burada filizlenen gerçekçi damarın vakit zaman natüralizme kaydığı görülebilir.
Madam Sourdis, Émile Zola,Metin Ehil, 150 syf., Fihrist Kitap, 2023
‘MADAM SOURDIS’
Derlemeye ismini veren birinci hikaye ‘Madam Sourdis’e baktığımızda taşranın izole ortamında içten içe para ve şöhret isteğiyle yanıp tutuşan Adèle ile karşılaşırız. Bayan, ona bu büyülü hayatın kapısını açacağını düşündüğü şahsa, bir okulda gözetmen olarak kıt kanaat geçiren ve sefahat dünyasına battıkça batan Ferdinand’a âşık olmuştur. Ferdinand’ın yaptığı bir tablo, Parisli meşhur bir ressam, üstat olarak kabul edilen Rennequin tarafından beğenilince babasının vefatıyla âlâ bir gelire sahip olan genç bayan gelecek vadeden ressamla, günümüz tabiriyle ‘mantık evliliği’ yapar. Ancak, işlerin Madam Sourdis’in hayal ettiği biçimde gerçekleşmeyeceğini öngörmek sıkıntı olmaz, çünkü adam bir müddetliğine âlâ bir koca olmanın gerekliliklerini yerine getirse de Paris’te kazandığı inanılmaz muvaffakiyetle birlikte dürtülerine yenik düşerek tekrar ‘hovarda’ bir ömür sürmeye başlar. Üstelik daima sarhoştur. Madam Sourdis ise aşkına karşılık vermeyen bu adamı yalnızca kendisine bağlamak ve Ferdinand’ın muvaffakiyetlerinin devam etmesini sağlayarak taşrada rutubet kokan bir odada senelerce birebir görüntüye bakarken kurduğu hayalleri genç adamın yeteneği sayesinde hayata geçirmek istemektedir. Böylelikle genç adama hiç kızmadan, onu suskunluğuyla küçük düşürerek ruhsal olarak tahakkümü altına alacaktır. Vicdan azabıyla tükenen Ferdinand ise her seferinde yaptıklarının altında kalmakta, ortalarındaki ‘anlaşmanın’ gerekliliklerini yerine getirerek yanılgılarını telafi etmeye çalışmaktadır. Hakikaten Madam Sourdis’in “hayranlığında ve katıksız sevgisinde kendisinin sandığı ve yaşamasını dilediği bir eser uğruna kendini feda etmeye razı gelen bir kişiliğin istekli verdiği haraç” varken Ferdinand için durum değişiktir: İçinde yaşadığı rahatlık onu uyutuyor üzeredir.
Burada poetik bir tartışma da görülebilir. Çünkü Ferdinand çizdiği tablolarda bir üslup yakalamaya cüret ettiği için tahminen de kusur sayılacak bir teknikle başarıyı karışmıştır. Kendisi de fotoğraf yapan Madam Sourdis ise kusursuz bir resmetme yeteneğine sahip olsa da üslupsuzdur. Fakat genç adama ruhsal oyunlarla kurduğu baskılar sonucunda artık Ferdinand’ın üslubunda ‘kadınsı’ rötuşlar görülür. Kısaca bayan yalnızca adamın benliğini değil üslubunu da vakitle ele geçirecektir, sonuçta Ferdinand o derece aciz düşer ki nihayetinde kimliğini tam manasıyla yitirir. Öte yandan bayan da yapıtı olarak gördüğü adamın hayatının kendi hayatı olduğu yanılsamasıyla kimliksizleşir. Bu kimliksizleşme, bayanın kendini adadığı ülküsünü gerçekleşmeyeceği kaygısından kaynaklanır. Kısaca bir rol değişimi kelam hususudur, bayan erkekleşir, erkek de kadınlaşır. Bunun bir öbür sebebi ise o periyotta bayanların yapıtlarına prestij etmeyen erkek hükümran toplum yapısıdır.
‘BAY CHABRE’IN KABUKLULARI’
‘Bay Chabre’ın Kabukluları’ hikayesinde bu rol değişimi daha farklı bir biçimde işlenir. Çünkü yaşlı bir tahıl tüccarı olan Bay Chabre’ın karısı Estelle, Madam Sourdis’in bilakis genç, hoş, onu gören her erkekte şehvet uyandırabilecek bir bayandır. Üstelik, ince zevklerden mahrum, her hikayede alaya alınan burjuva ahlakının kusursuz temsilcisi olan Bay Chabre’la evlenmiştir. Bay Chabre’ın zenginliğe kavuşup hoş bir bayanla evlendikten sonra tek ideali baba olmaktır artık, gerçekten bu bir türlü gerçekleşmiyordur zira Bay Chabre kısırdır, hekimin öğüdü ise deniz kabukluları yemesidir.
Bu kadar farklı karakterler üzerinden işlenen iki farklı hikayede ortak olan, bayan karakterlerin kocaları ve evlilikleri üzerinde kurduğu hükümranlıktır. Çünkü Madam Sourdis Ferdinand’ı kocasının utancını kullanarak, Estelle ise Bay Chabre’ı hoşluğu ve doğurganlığıyla baskılar. Bu noktada, denizden nefret eden ve sudan korkan Bay Chabre’ın deniz banyosuna bayılan hoş karısını kaslı, alımlı ve genç bir adam olan Hector’a kaptırması an problemidir. Hikayede Bay Chabre’ın tüccar kimliğiyle, burjuva ahlakıyla alay edilmektedir (sözgelimi plaja kadro elbiseyle gitmesi), epey dindar olan ve epeyce saf ve pak yürekli görünen, gittikleri tatil beldesinin tabiat güzellikleriyle adeta iç içe geçmiş, tabir yerindeyse ‘yabansı’ Hector ise onun antitezdir. Gerçekçi ve hayranlık uyandırıcı tabiat tasvirlerinin zıddı olarak da kentin kalabalığı ve gürültüsü eklenir. Estelle’in kente duyduğu hasretin giderek azalması zati pek de sevmediği kocası Bay Chabre’dan uzaklaşmasıdır aslında. Diğer bir deyişle genç bayan burjuva kocasından, burjuva hayatından, topyekûn burjuvaziden ve metropolden kaçarak tabiata, bakir hayata kaçmaktadır:
Estelle’in en büyük sevinç kaynakları sürü halinde istedikleri üzere gezen kazlar ve domuzlardı. Birinci vakitlerde kaba saba davranan, küçük toynaklarından çamur birikintileri akan domuzlardan epey korkmuştu zira onlara çarparak yere düşmekten korkuyordu; karınları çamurdan siyah, burunları kir içinde toprakta homurdanan bu hayvanlar epeyce pislerdi. Fakat Hector onların dünyanın en düzgün çocukları olduğuna onu temin etmişti. Şimdiyse onların yal vaktinde telaşlı koşuşturmacalarıyla eğleniyor, yağmur yağmışsa yeni bir balo elbisesini andıran pembe ipekten giysilerin hayranlık duyuyordu. (syf. 63)
‘OLIVIER BÉCAILLE’IN ÖLÜMÜ’
‘Olivier Bécaille’ın Ölümü’ tekrar benzeri temaları barındıran epey değişik bir hikayedir zira katalepsi nöbeti geçiren, yani kısa müddetliğine bitkisel hayatta kalarak meyyit sanılan ve sonucunda canlı diri gömülen ancak bütün bunlar olurken zihni her daim çalışan bir kahramanı bahis edinir. Zola’nın, tabutun içindeyken hareket kabiliyetini tekrar kazanan adama dair yaptığı ruhsal analizler hikayede çokça yer kaplar. Üstelik, adamın bu kısmi mevtten kurtulmak için gösterdiği inanılmaz çabayı birinci ağızdan anbean aktarması hikayeyi ilgi cazip kılan birincil ögedir. Kısmi meyyit Olivier Bécaille’ın katalepsi anında etrafında olan biten her şeyin farkında olması, gömülmeden evvel ve sonra kendi hayatı üzerine düşündükleri hikayeye farklı bir boyut katar. Olivier Bécaille da tıpkı Bay Chabre üzere kendinden epeyce genç bir bayanla evlenmiştir, üstelik karısına layık bir koca olmadığını içten içe bilerek yaşamaktadır aslında.
Bu hikayede de Bay Chabre örneğinde olduğu üzere sahip olduklarına kendilerini layık görmedikleri için noksanlarını farklı formlarda kapatmaya çalışan bir erkek figürü görürüz. O denli ki Zola, onların bu durumlarını direkt eleştirmek yerine alay yoluyla aktarır. Düştükleri gülünç durumlar gözler önüne serilmektedir. Hakikaten bu metinde, birinci tekil kişi anlatımının tüm imkânlarından faydalanır. Aslında, Olivier Bécaille’ın hikayenin sonlarına hakikat kendine yaptığı itiraf bunu doğrular niteliktedir:
Aslında pek zayıftım, Marguerite ile evlenmek üzere tuhaf bir fikre kapılmıştım. Onun Guéerande’da ne kadar sıkıldığını, karamsar ve bitkin hayatını anımsıyordum. Sevgili karım düzgün davranıyordu. Fakat hiçbir vakit âşık olduğu adam olmamıştım, bir ağabey için gözyaşı dökmüştü. (syf. 106)
‘JACQUES DAMOUR’
‘Jacques Damour’ daha farklı bir çizgi üzerinde ilerler. Birincinin politik olarak karmaşık bir periyot kelam mevzusudur: Savaş, komün, ulusal muhafızlar… Kolay manipüle edilen sıradan bir emekçidir Jacques Damour. Hoş bir karısı, iki çocuğu olan bu karınca kararınca geçinen adam ve oğlu, komşuları Berru’nün politik kışkırtmalarına çarçabuk kapılır. Bu yüzden oğlunu kaybeden adam kendini silahlı bir çatışmanın ortasında bulacaktır. Tek kurşun sıkmadığı halde kendini direniş güçlerinin yılmaz bir neferi üzere göstererek Avustralya’ya sürülür. Birtakım maceraların akabinde nihayet memleketine döndüğünde umduğu hayatla karşılaşmaz. Ailesi dağılmış, onun öldüğünü sanan karısı bir burjuvayla evlenmiştir artık
Adam ölmediği üzere yasal olarak kocası olduğunu beyan edebilir. Berru bu durumu ve Damour’un içki zaafını kullanarak burjuva çiftten para koparma peşindedir. Bu hikayede Berru üzerinden politik tenkit yapılır. Çok âlâ bir hatiptir Berru ama elini hiçbir vakit taşın altına koymadan yükselecektir. Değişiktir ki Damour, sevgililerinin lütuflarıyla lüks bir hayat süren kızını yeniden Berru sayesinde bulduğu vakit üçlü, kocasının vefat haberini alınca uzun bir bekleyişten sonra öteki bir adamla evlenip kendisine yeni bir hayat kuran anneyi (Félice) maksat tahtasına koyar:
Annemin makûs yolda gittiğini görünce, zavallı abimin portresini onda bırakmak istemedim. Bir akşam onu arakladım… Bu senin için baba. Onu sana veriyorum. (syf. 138)
Dolayısıyla burada ahlak, yozlaşma üzere kavramların birer temsilden ibaret olduklarını sezeriz. Toplumsal yapı daha on dokuzuncu yüzyılda varlıkların asılları ile değil temsilleri üzerinden şekillenmektedir. Öte yandan tıpkı yüzyılın bayan hareketlerinin şekillenmeye başladığı zaman olduğunu eklemeli. Bu devirde bayanlar pasif bir direniş sergilemektedir:
Félice onu durdurmaya çalışmıyordu artık. Bütün bu tantananın sonunu bilen bayan öngörüsüyle bekliyordu. (syf. 111)
Ancak, son analizde önemli bir tenkit de vardır. Burjuva sınıfının dışındaki erkeklerin uğraş etmek yerine aylaklığa alışmaları. Oğlunun intikamını almak için her gün yemin eden Damour asla katillerle çatışamaz. Eski günleri hatırlayarak bir an için eski kocasına meyleden Félice’in gönlünü kazanmak için düzgün bir iş bulup hayatını nizama koymak yerine sarhoş olup olay çıkarmaktan, hakaret ve tehdit savurmaktan öteye gitmez. Sonuçta kızının parasıyla Berru ile birlikte hiç çalışmadan rahat ve aylak bir ömür sürer. Her gece sarhoş olup birebir yeminleri tekrarlamaktan öteye geçmez. Bécaille da birebir halde, güzelleştikten sonra uzun vakit sonra aylak aylak dolanarak düşünür ve gezinir. Karısının karşısına çıkmaya yürek edemez. Lakin her şeyi anlattıktan sonra bir meyyit olarak yaşamayı tercih eder. Tıpkı Damour gibi! O da hayati kaydını düzeltmeden resmi olarak meyyit halinde yaşamaktadır… Kısaca, burjuvazinin zaferi başka sınıfların aylaklığıyla ve yozlaşmasıyla da ilintilidir. Böylece Zola, personel sınıfı güzellemesi yapmadan tam bir toplumsal görünüm sunar okura.
‘BİR AŞK EVLİLİĞİ’ VE ‘KOCA MICHU’
Kitaptaki öteki iki hikaye, ‘Bir Aşk Evliliği’ ve ‘Koca Michu’ ise epeyce kısa öykülerdir. ‘Bir Aşk Evliliği’nde iki sevgilinin, bayanın kocasını öldürerek memnun olacaklarını sanmaları anlatılır. Fakat ortalarına meyyit ve meyyitin sanrısı girmiştir artık. Birlikte oldukları her saniye şiddeti giderek artan bir azaba dönüşmektedir. O denli ki kabahat iştirakleri yüzünden birbirleriyle kenetlenmek bir yana; vakitle her boşluktan, hatta birbirlerinden dehşete düşmeye varana dek korkmaya başlarlar. Artık tek tahlil birbirlerini öldürmektir.
‘Koca Michu’ ise bir yemekhane isyanını mevzu alır. Yaşı büyük olduğundan, öteki öğrencilerin iki katı olan taşralı Michu her gün verilen ‘iğrenç’ yemeklere karşı isyanın bir anda elebaşı olur. Michu’nun isyanın yüzü yapılması, akabinde yalnız bırakılışı anlatılır. Bu iki kısa hikayede iletisi direkt vermiştir muharrir. Sonuçta bu yalnız bırakılış içindeki adalet tutkusunu söndürecek, o da çiftçilikle ömrünü geçirecektir. Toplumsal adalet tekrar yerini bulmaz. Bu iki hikayenin başkaları ortasında en erken tarihli olduklarını eklemeli.
Böylelikle otuz beş yıllık bir vakit diliminde Zola’nın üslubunun, yazınsal izleğinin gelişimine tanıklık etmiş oluruz. Öte yandan, yer ve vakit ekseninde karakterlerin de dönüşümleri kelam hususudur. Zola’nın giderek daha detay odaklı bir üsluba, hatta objektif bir bakışa sahip olduğunu söylemek mümkün olur. Bu manada, Türkiye okurunun birinci kez buluştuğu bu derleme gerek hikayelerin çok katmanlı yapısı gerekse Zola’nın poetik izleğini okura sunması bakımından kıymet taşır.