Evrimsel kişilik psikolojisi bağlamında incelediğimizde, organizmaların hayatlarını sürdürmelerine yarar sağlayan ruhsal sistemlerin devam ettirilmesini bekleriz. Tıpkı öteki hayvanlarda olduğu üzere beşerler da ömürleri boyunca korkmaya muhtaçlık duyarlar. Bu sayede tehlikeler karşısında en güzel halde gayret etmemiz sağlanır.
Korkunun tehdit edici durumlarda devreye giren bir ruhsal sistem olmasının yanı sıra beşerler şuurlu olarak da dehşet arayışına girmektedir. Geçmişte kulaktan kulağa yayılan kaygı kıssaları artık yerini sinema sinemalarına, görüntü oyunlarına, kitaplara bırakmaya başladı.
Korku, Dünya üzerindeki hayat kadar eski olabilir. Bu, canlıları kendi bütünlükleri yahut varlıklarına karşı algıladıkları tehditlerden koruyan, biyoloji tarihi boyunca evrimleşmiş, derin köklere sahip ve temel bir reaksiyondur.
Korku, dokunulduğu vakit çöken bir salyangoz anteni kadar kolay, bir insanın varoluşsal telaşı kadar karmaşık olabilir. Dehşet yaşamayı sevsek de sevmesek de, ona büyük bir hürmet duyduğumuzu inkar etmek zordur; endişeyi kutlamak için ona bir bayram bile ayırmışız.
Beynin yapısını ve insan psikolojini düşünürsek, “savaş yahut kaç” reaksiyonuna katkıda bulunan temel kimyasallardan kimileri, memnunluk ve heyecan üzere öteki olumlu duygusal durumlarla da bağlantılıdır.
Bu yüzden, ani bir dehşet esnasında yaşadığımız yüksek uyarılma durumunun daha olumlu halde yaşanılabileceği, kulağa mantıklı geliyor. Ama “heyecan” duymak ile büsbütün dehşete düşmek ortasındaki farkı meydana getiren şey ne?
Biz psikiyatrlar endişeyi tedavi eder ve onun nörobiyolojisi üzerinde çalışırız. Başka şeylerin yanında yaptığımız çalışmalar ve klinik etkileşimler, kaygıyı yaşama şeklimizdeki kıymetli bir etmenin bağlam ile ilgili olduğunu öne sürüyor.
“Düşünen” beynimiz, “duygusal” beynimize geri besleme sağladığında ve inançlı bir yerde olduğumuzu algıladığımızda, bu yüksek uyarılma durumunu yaşama halimizi değiştiririz ve dehşetten, keyif yahut heyecanlanmaya geçeriz.
Mesela Cadılar Bayramı vakti tekin olmayan bir meskene girdiğinizde, bir hortlağın üzerinize atlayacağını ummak ve bunun gerçek bir tehdit olmadığını bilmek, bu tecrübesi süratli bir biçimde yine etiketleyebilmenizi sağlar.
Aksine, gece vakti karanlık bir geçitte yürüseydiniz ve yabancı birisi sizi takip etmeye başlasaydı, beyninizin hem duygusal hem de düşünsel alanları bu durumun tehlikeli olduğu ve kaçma vaktinin geldiği konusunda hemfikir olurdu!
Peki beyniniz bunu nasıl yapıyor? Kaygıyı nasıl yaşıyoruz?
Korku reaksiyonu beyinde başlar ve en yeterli savunma yahut kaçma yansısı için ayarlama yapmak hedefiyle beden boyunca yayılır.
Korku reaksiyonu, beynin amigdala ismi verilen bir bölgesinde başlar. Beynin temporal lobunda bulunan ve badem formunda olan bu çekirdek kümesi, uyarıcının duygusal belirginliğini (bir şeyin bize nazaran ne kadar ön plana çıktığını) tespit etmeye adanmıştır.
Örneğin amigdala, hisli bir insan yüzü gördüğümüz vakit faaliyete geçer. Bu reaksiyon, öfke ve dehşette daha açıktır.
Korku, bir tehlike durumunda bizi daha verimli olmak üzere hazırlayan bedensel değişimlere yol açar: Beyin hiper alarm durumuna geçer, gözbebekleri ile bronş genişler ve nefes alma hızlanır. Kalp atışı ve kan basıncı artar. İskelet kaslarına giden kan akışı ve glukoz akımı artar. Sindirim sistemi üzere hayatta kalmak için çok kıymetli olmayan organlar yavaşlar. Bunlar, kişinin algıladığı bir tehdidin gerçek olup olmadığını bilmesine yardımcı olan, daha yüksek düzeyli bir sürece durumuyla bağlantılıdır.
Örneğin tabiatta bir aslan görmek güçlü bir endişe yansısını tetikleyebilir, lakin tıpkı aslanı bir hayvanat bahçesinde görmeye verilen reaksiyon, daha çok merak yansısıdır ve aslanın şirin olduğunu düşünmektir.
Temel olarak beynimizin “düşünen” devresi, “duygusal” bölgelere bizim aslında inançta olduğumuzu söyleyerek garanti verir.
Aradaki farkı nasıl öğreniyoruz?
Diğer hayvanlara benzeri biçimde, kaygıyı genelde ferdî tecrübeler üzerinden öğreniriz. Mesela saldırgan bir köpeğin bize saldırması yahut saldırgan bir köpeğin öbür insanlara saldırmasını gözlemlemek üzere.
Ancak insanlarda öğrenme yoluyla gerçekleşen, evrimsel olarak eşsiz ve etkileyici bir öğrenme yolu vardır; söylenen sözlerle yahut yazılan notlarla öğreniriz! Şayet köpeğin tehlikeli olduğunu söyleyen bir işaret varsa, köpeğe yaklaşmak bir endişe reaksiyonunu tetikleyecektir.
Emniyeti de emsal bir halde öğreniriz: mesela evcil bir köpek görerek, öbür insanların o köpek ile inançlı biçimde etkileşim kurduğunu gözlemleyerek yahut köpeğin arkadaş canlısı olduğunu belirten bir işareti okuyarak.
Bazı beşerler korkmaktan neden keyif alıyor?
Korku dikkati dağıtır ve bu olumlu bir tecrübe olabilir.
Korkutucu bir şey olduğunda, o an tetikte oluruz ve aklımızda bulunabilecek başka şeyler (işteyken başınıza berbat bir şey gelmesi, sonraki gün yapılacak büyük bir imtihan hakkında endişelenmek) zihnimizi meşgul etmez ve böylelikle içinde bulunduğumuz vakit ve yeri önemseriz.
Dahası, bu şeyleri hayatlarımızdaki beşerlerle yaşadığımız vakit, genelde hislerin olumlu tarafta bulaşıcı olabildiğini fark ederiz. Bizler toplumsal canlılarız ve birbirimizden öğrenebiliriz. Bu yüzden terk edilmiş meskende arkadaşınıza baktığınızda, arkadaşınız süratli halde çığlık atmaktan gülmeye geçiş yapar, toplumsal olarak onun duygusal durumunu algılarsınız ve bu durum sizinkini olumlu istikamette etkileyebilir.
Bu etmenlerin her birinin (bağlam, dikkat dağılması, toplumsal öğrenme), endişeyi yaşama halimizi etkileme potansiyeli vardır. Lakin bizi bunların hepsine bağlayan ortak mevzu, bizim denetim hissimizdir.Neyin gerçek bir tehdit olduğunu ve neyin olmadığını ayırt edebildiğimiz, bir tecrübesi tekrar etiketleyip o andaki heyecanın keyfini sürdüğümüz vakit, durumun bizim denetimimiz altında olduğunu düşünürüz. Bu denetim algısı, endişeyi yaşama ve ona reaksiyon verme biçimimizde hayati kıymete sahiptir.
Başlangıçtaki “savaş yahut kaç” telaşının üstesinden geldiğimiz vakit, genelde hoşnut olduğumuzu, güvenliğimizi yine temin ettiğimizi ve bizi başlangıçta korkutan şeylere karşı koyma maharetimiz konusunda daha emin olduğumuzu hissederiz.
Herkesin farklı olduğunu ve insanların farklı şeyleri korkutucu yahut eğlenceli bulduğunu akılda tutmakta yarar var. Bu durum bir diğer soruyu ortaya çıkarıyor: Birçok insan güzel bir kaygıdan keyif alırken, başkaları neden bundan düpepüz nefret ediyor?
Bazı beşerler korkmaktan hoşlanmıyor
Hayvan beynindeki endişe kaynaklı heyecan ile bağlamsal insan beynindeki denetim hissi ortasında oransızlık varsa, bu durum çok fazla yahut yetersiz ölçüde heyecanlanmaya sebep olabilir.
Eğer kişi kelam konusu tecrübesi “çok gerçek” olarak algılarsa, çok bir endişe reaksiyonu ortaya çıkar ve durum üzerindeki denetim hissine galip gelebilir.
Bu durum, korkutucu tecrübeleri seven bireylerde bile gerçekleşebilir: Freddy Krueger sinemalarından keyif alabilirler lakin Şeytan sineması, çok gerçekçi hissettirdiği ve dehşet reaksiyonu beyin tarafından düzenlenmediği için, onları fazlaca dehşete düşürebilir.
Diğer taraftan, şayet kelam konusu tecrübe duygusal beyin bölgesi için gereğince tetikleyici değilse yahut düşünen beyin bölgesi için fazla gerçekdışıysa, sıkıcı olmakla sonuçlanabilir. The Walking Dead izleyen bir biyolog, algısal beyin bölgesini bir zombi sinemasında gerçekleşmesi imkansız üzere görünen bedensel şeyleri tahlil etmekten alıkoyamıyorsa, başka bir insan üzere keyif alamayabilir.
Bu yüzden duygusal beyin bölgesi çok korkmuş ve algısal beyin bölgesi de çaresiz durumdaysa yahut duygusal beyin bölgesi sıkılmış ve algısal beyin bölgesi fazlaca örtbas ediyorsa, korkutucu sinemalar ve tecrübeler o kadar eğlenceli olmayabilir.
Kaynak:populerscıens